Ania z Wyspy Księcia Edwarda / Lucy Maud Montgomery

Ostatnio skończyłem wreszcie lekturę Ani z Wyspy Księcia Edwarda, czyli – według oficjalnej klasyfikacji tego zbioru opowiadań – dziewiątej części cyklu o Ani z Zielonego Wzgórza i jej rodzinie. Można powiedzieć, że moja podróż z tym cyklem dobiegła właśnie końca – a finał jej rozciągnął się bardzo w czasie, bo zaczął się w 2013 roku, kiedy to na bibliotecznej półce natknąłem się na tę pozycję. Wcześniej w ogóle o niej nie słyszałem, tamten zaś rok był w moim przypadku swoistym powrotem po latach do Montgomery – zacząłem zagłębiać się w jej twórczość w szerszym kontekście, czytałem biografię, opowiadania... I właśnie ta pierwsza reakcja na istnienie tego zbioru była dość znamienna – z miejsca odrzuciłem zamysł przeczytania tego wydawnictwa. Uznałem, z zasady mylnie, że skoro nie ukazał się on za życia autorki (a nie znałem wtedy jeszcze szczegółów historii tej pozycji, jej dość skomplikowanych i tajemniczych dziejów) to nie był on po prostu przeznaczony czytania. Zresztą, Rilla ze Złotego Brzegu (Rilla of Ingleside, 1921) stawowi wspaniałe zwieńczenie najsłynniejszego cyklu Montgomery. Podświadomie chciałem chyba po prostu zanegować istnienie tego „dodatku”.

Pierwsze polskie wydanie Ani z Wyspy Księcia Edwarda (Wydawnictwo Literackie, 2011)

Do Ani z Wyspy Księcia Edwarda powróciłem myślami w tym roku, kiedy zacząłem prowadzić bloga i – również ze względu na zadzierzgnięcie znajomości z prawdziwymi wielbicielami Montgomery, którzy przeczytali wszystko, co tylko jest sygnowane jej nazwiskiem – nieznajomość tego tytułu, jak zresztą wszystkich pozostałych, wydała mi się po prostu ignorancją. Poza tym – szczerze mówiąc – stęskniłem się już trochę za Blythe’ami i uznałem, że w zasadzie z przyjemnością coś o nich przeczytam. Tyle o moich prywatnych sprawach.

Muszę wspomnieć, że wiele osób napisało już sporo o tej książce: na forach poświęconych twórczości Montgomery, na blogach i serwisach literackich. Nie chcę tych informacji tutaj bynajmiej powtarzać, chciałbym jedynie podzielić się kilkoma swoimi przemyśleniami oraz informacjami dotyczącymi polskich dziejów wydawniczych tej pozycji.

Wydane w 2009 roku w Kanadzie przez Benjamina Lefebvre’a książka The Blythes Are Quoted została zareklamowana jako odkryty na nowo manuskrypt niewydanej części cyklu o Ani i Blythe’ach, który właśnie po raz pierwszy ujrzał światło dzienne – dobry chwyt marketingowy. W rzeczonej książce jednak sam wydawca przyznaje, że okrojona wersja tego dzieła ukazała się w roku 1974 pod tytułem The Road To Yesterday (co ciekawe, w tym samym 2009 roku w Polsce ukazał się właśnie po raz pierwszy jej przekład zatytułowany Spełnione marzenia [tłum. Paweł Ciemniewski]). Lefebvre pisze o tym, że w wydaniu pełnego dzieła znajduje się pominięte przez wydawcę opowiadanie (o tym dokładniej za chwilę), które ze względu na swoją skandalizującą treść nie mogło zostać wydane już wtedy, kiedy Maud złożyła w wydawnictwie maszynopis (a było to, jak wiedzą zagorzali wielbiciele, na dzień przez jej śmiercią, która nastąpiła 24 kwietnia 1942 roku). Poza tym wydawca z lat 70-tych odrzucił również interludia, zawierające wiersze Montgomery – część z nich wydane wcześniej, podobnie jak i opowiadania, w różnych czasopismach, których autorstwo przypisane zostaje przez nią albo Ani Blythe albo jej synowi, poległemu na zachodnim froncie w czasie I wojny światowej Walterowi Blythe’owi (zginął w bitwie pod Flers-Courcellete w 1916 roku).

Tom podzielony jest na dwie części, o czym informuje nas na wstępie sama autorka: pierwsza część (stanowiąca ponad 2/3 objętości książki) to opowieści, których akcja toczy się przed Wielką Wojną, część druga zaś – analogicznie – opisuje wydarzenia po niej; nie jest to jednak krótki okres, bowiem w ostatnim opowiadaniu – Droga to Wczoraj (tytułowa opowieść wydania kanadyjskiego z 1974) mowa jest już o toczącej się II wojnie światowej.

Pierwsze polskie wydanie Spełnionych marzeń (2009)

Lefebvre przyznaje, że opowiadania składające się na The Blythes Are Quoted (tytuł ten został nadany przez niego) ukazały się wcześniej w czasopismach kanadyjskich oraz amerykańskich i solennie wymienia je w swoim posłowiu. Zupełnie nowym, wcześniej niepublikowanym materiałem są więc jedynie te krótkie interludia, zawierające wspomniane wiersze. W pozostałe opowiadania zostały wplecione postaci z rodziny Blythe’ów, w tym również postać ich gospodyni Zuzanny (Susan) Baker, kilkakrotnie również zmieniono ich lokalizację, tak aby wydarzenia toczyły się albo w samym albo w sąsiedztwie Glen St. Mary, miasteczka, nieopodal którego leży słynny dom Blythe’ów, Złoty Brzeg.

Opowieści ze Złotego Brzegu - wydane w latach 90-tych przez wydawnictwo Novus Orbis; zbiór wybranych opowiadań ze Spełnionych marzeń (8) oraz trzech z innych zbiorów

W trakcie zaznajamiania się w treścią Ani z Wyspy Księcia Edwarda miałem wrażenie, że skądś już znam niektóre te opowiadania – a muszę przyznać, że nie czytałem nigdy wcześniej Spełnionych marzeń ani Opowieści ze Złotego Brzegu, które zawierają część opublikowanego przez Lefebrvre’a materiału. Tak było już w przypadku pierwszego opowiadania zatytułowanego Paru głupców i jedna święta, które jako jedyne (najdłuższe w całym zbiorze) „wypadło”, oprócz Blythe’owskich interludiów, ze Spełnionych marzeń. Byłem pewien, że to bardzo dobre skądinąd kryminalne opowiadanie z wątkiem ducha (nieco gotyckie) gdzieś już czytałem; jak udało mi się wkrótce ustalić, jego wcześniejsza wersja – bez Blythe’ów i w innym otoczeniu – została wydane również w Polsce w zbiorze opowiadań Biała Magia (Among the Shadows, 1990; wydanie polskie – 1994, Novus Orbis) pt. Świątobliwa oszustka (tłum. Joanna Kazimierczyk). Jeśli pominąć kwestię obecności w nim członków rodziny Blythe’ów oraz nieco zmienioną motywację bohaterki (o tym również wkrótce nadmienię), można uznać, że – podobnie jak to miało miejsce w Kanadzie – poza interludiami nie ma w tym tomie dla polskich wielbicieli Maud nic nowego!

Bardzo wiele napisano już o tym, jak Lefebvre przesadnie wyeksponował tematykę książki i określił ją mianem sensacyjnej – nie chcę się o tym rozpisywać, aczkolwiek przychylam się do tej opinii; o bardzo podobnym zabiegu marketingowym pisałem przy okazji Długiej i zgubnej pogoni miłosnej Louisy May Alcott w osobnym poście. Dyskutowano również wybór polskiego tytułu, który postrzega się jako kolejny zabieg wzmagający sprzedaż (przynależność do cyklu, gdyż zawiera imię Ani, która w przypadku tego zbiorku jest zdecydowanie postacią drugoplanową – dla porównania, zdecydowanie częściej pojawia się tutaj jej mąż, doktor Gilbert Blythe; mylnie zresztą można by połączyć ten tytuł z Anne of The Island, trzecią częścią cyklu, znaną w Polsce najszerzej jako Ania na uniwersytecie [tłum. Janina Zawisza-Krasucka], jedynie przekład Andrzeja Magórskiego [Marcelego Tarnowskiego] nosił tytuł przetłumaczony z oryginału, Ania z Wyspy).

Głównym bohaterem (aczkolwiek w lwiej części nieobecnym), wokół którego skupione są wszystkie rozmowy w drugiej części zbioru, jest w moim odczuciu Walter Blythe – poległy syn doktorostwa Blythe’ów. Jego śmierć jest przełomowym wydarzeniem w tej rodzinie, wspólną traumą, przez którą znana do tej pory sielanka pryska niczym bańka mydlana. W interludiach niekiedy przytaczane są nie tylko wypowiedzi, ale również myśli bohaterów – niektóre z nich, te najbardziej osobiste i bolesne, nie zostają nigdy wypowiedziane na głos; widzimy, że w pewien sposób otwarta komunikacja w tej rodzinie została na zawsze zaprzepaszczona, część spraw bagatelizuje się, spłaszcza zwykłymi banałami, mam nawet wrażenie, że sama Ania niechętnie powraca do wspomnień o swoim minionym życiu – to raczej Gilbert wypytuje ją o to i owo, a Ania zbywa go jakąś prostą, niewiele wnoszącą odpowiedzią. Czytanie i komentowanie wierszy odbywa się o zmierzchu (stąd też interludia podzielone są na „wieczory” – w części pierwszej jest ich 7, w drugiej jedynie 4. Śmierć Waltera, podobnie jak Wielka Wojna w finale Doliny Tęczy (Rainbow Valley, 1919), zapowiedziana jest w części pierwszej, a to za sprawą wrażenia, jakie wywiera na chłopcu wiersz Ani pt. Do upragnionego przyjaciela:

Walter Blythe, w myśli: „Mam nadzieję, że spotkam kiedyś takiego przyjaciela”.
Głos, którego nikt nie słyszy: „Spotkasz. A jej imię to Śmierć”.

Wielka Wojna, jak wiemy, zmieniła Anię Shirley w sposób nieodwracalny, o czym przypomina nam również krótki wtręt w opowiadaniu Przyganiał kocioł garnkowi:

Ciasto upiekę sama – powiedziała Ania ze śmiechem. Tym samym śmiechem, z którego słynęła. Bo nie nadeszła jeszcze Wielka Wojna, a na twarz Ani nie padł cień.

Słynny wiersz Waltera, Kobziarz (The Piper) który – jak wiemy z Rilli ze Złotego Brzegu – doczekał się szerokiej recepcji na całym świecie – został zamieszczony przez Montgomery na początku tomu; inny wiersz przypisany Walterowi, Pokłosie (The Aftermath), z kolei go zamyka. Trzeba nadmienić, że wiersze przedrukowane w polskim wydaniu nie są tłumaczone przez Ciemniewskiego, lecz przez Piotra Budkiewicza i Dorotę Wierzbicką – jest to temat na osobne badania.

Sporo emocji wśród polskich czytelników wywołało pojawienie się na ostatniej stronie książki słowa Holokaust. Mnie również to bardzo zaintrygowało, zważywszy, że w swym obecnym znaczeniu – Zagłady Żydów (Shoah) – w roku 1942, kiedy Maud składała manuskrypt u wydawcy, nie było jeszcze w użyciu; termin ten ukuty został na przełomie lat 40-tych i 50-tych, a w 1942 roku fakt w ogóle istnienia obozów koncentracyjnych w samej Europie nie był większości znany – tym bardziej na półkuli zachodniej. Sprawę wyjaśnia porównanie z oryginałem – tutaj słowo holocaust pisane jest małą, nie zaś wielką literą, a stwierdzenie Ani, iż dobrze się stało, że Walter zginął na wojnie, gdyż nie byłby w stanie żyć ze świadomością „potworności Holokaustu” powinno brzmieć „potwornej zagłady” lub „masakry”. Tutaj możemy winić tylko Ciemniewskiego.

Jeśli skupić się na rodzinnej historii Blythe’ów, wymowa dzieła jest, w moim odczuciu, jednak bardziej gorzka niż słodka. Ostatnie zdanie powieści, nawiązujące jeszcze do ofiary Waltera, jest gorzką konkluzją: "Kto powiedział: <<Zapominamy, bo musimy>>? Miał z pewnością rację."

Co jeszcze może nas, znawców Maud, tutaj zaskoczyć? Wiele osób próbowało doszukiwać się między wierszami prozy Maud (w tym przede wszystkim w ostatniej części trylogii o Emilce) podtekstów erotycznych: w przypadku kilku opowiadań z Ani z Wyspy Księcia Edwarda uderzyła mnie śmiałość, z jaką Maud wreszcie do tej tematyki podeszła. I tak w przytaczanej już opowieści Przyganiał kocioł garnkowi natrafiamy na taki oto opis:

Dotyk palców Dona powodował delikatne dreszcze, które wędrowały w górę ramienia niczym fale nieziemskiego ognia. Czy inne dziewczyny też czuły coś podobnego, gdy dotykali ich chłopcy? 

W Niepozornej kobiecinie powiedziane jest już otwarcie: „Kochali się codziennie...”, w Drodze do Wczoraj zaś w następującym fragmencie Maud zdecydowanie nie sięgała po eufemizmy:

W następnej chwili [Susette] znalazła się w jego ramionach; pocałował ją – był to długi, dziki, gwałtowny, odbierający dech w piersiach pocałunek.

Zmiany w warsztacie Maud, które tak przesadnie akcentował Lefebvre, dla mnie stały się widoczniejsze w momencie, kiedy zacząłem porównywać opowiadanie otwierające zbiór (Paru głupców i jedna święta [Some Fools and a Saint]) z jego pierwowzorem z 1931 roku. Jego redakcja nie skończyła się jedynie na dodaniu postaci z rodziny Blythe’ów oraz zmienienia lokalizacja na Glen St. Mary; zmianie uległa również motywacja głównej bohaterki: w pierwotnej wersji jej zły stan psychiczny i złą naturę obserwatorzy tłumaczyli faktem, że pochodziła ona z rodziny alkoholików. W latach 40-tych, kiedy Maud przeredagowywała tę opowieść, to darwinistyczne uwarunkowanie, kojarzące się ze szkołą naturalizmu (w rodzaju Upiorów Henrika Ibsena czy też Przed wschodem słońca Gerharta Hauptmanna) trąciła już ewidentnie myszką – Maud zrezygnowała z niej, akcentując z kolei traumatyczne doświadczenie, jakim było dla bohaterki uczestnictwo w ślubie jej ukochanego w charakterze druhny. Widzimy tutaj wyraźnie przejście z rozwiązań naturalistycznych w motywację psychologiczną.

Drugie polskie wydanie Ani z Wyspy Księcia Edwarda (Wydawnictwo Literackie, Kolekcja z Zielonego Wzgórza, 2015)

Najlepszym, moim zdaniem, opowiadaniem w zbiorze jest Niepozorna kobiecina (A Commonplace Woman) – szokującą historia staruszki, która na łożu śmierci wspomina swoje życie; pogardzana i żałowana przez rodzinę przede wszystkim z tego powodu, iż nigdy nie zakosztowała żadnych życiowych przyjemności. Tymczasem okazuje się, że doświadczyła ona wszystkiego: wielkiej miłości, porzucenia, nieślubnej ciąży, rezygnacji z własnego dziecka, w końcu również – poniekąd dobrowolnie – została morderczynią; fakty te zaś utrzymuje w ścisłej tajemnicy. Czytając to opowiadanie przede wszystkim chyliłem czoła przed mistrzowskim warsztatem Maud – dla mnie przeszła tutaj samą siebie. Po drugie, przypominało mi ono historię opisaną przez rówieśnicę Maud, amerykańską pisarkę Edith Wharton (1862–1937), która w swojej Starej pannie (The Old Maid) ze zbioru Old New York (1924) stworzyła bardzo podobną postać. Czy Maud znała tę historię – nie jestem w stanie stwierdzić, jednak jej własna wersja tego motywu jest zdecydowanie mroczniejsza i brutalniejsza.

W polskim wydaniu niestety obecne są również drobne błędy edytorskie – widać wyraźnie, że interludia (2011) oraz posłowie tłumaczone były przez Ciemniewskiego w sporym odstępie czasowym w stosunku do Spełnionych marzeń (2009),  bowiem w pewnym interludium mowa jest o Faith Meredith, podczas gdy w jednym z opowiadań występuje ona – zgodnie z polską tradycją – pod imieniem Flory. Wprawne oko dostrzeże również inne potknięcia, takie jak zamiana tytułów opowiadań w posłowiu.

P.S. Serdecznie dziękuję Agnieszce Maruszewskiej z Pokrewnych dusz za pomoc w przygotowaniu notatki o wcześniejszych polskich wydaniach opowiadań zawartych w Ani z Wyspy Księcia Edwarda.