Janina Buchholtzowa

O Janine Buchholtzowej, tłumaczce aktywnej głównie w okresie międzywojennym, wspominałem na blogu już parokrotnie: raz przy okazji powieści The Lamplighter autorstwa Marii Susanny Cummins, którą Buchholtzowa – po raz drugi zresztą – przełożyła na polski jako Latarnika (wznowienie z 1993 roku w Novus Orbis wydane zostało jako Tajemnica Gerty), ponownie jako tłumaczkę Różyczki (Rose in Bloom) Louisy May Alcott przy okazji omówienia kuriozum wydawniczego pod nazwą Rosalynn z 1992 roku.

Nazwisko tej tłumaczki napotykam dość często w katalogach tudzież zestawieniach tłumaczeń literatury popularnej z okresu międzywojennego, która w lwiej części wznawiana była po 1989 roku. Oprócz wspomnianych tytułów pani Janina przełożyła również dzieła następujących pisarzy, o których albo pisałem albo będę pisał na moim blogu: Eugenia Marlitt (Księżniczka wrzosów, Panienka ze starego młyna, Hrabianka Gizela), E.M. Dell (Dziki motyl, Trefniś królowej, Władca), Edgar Wallace (Sandi, twórca królów, Gniazdo występku); autorstwo przekładu przypisano jej również mylnie w przypadku wznowienia Złotej Elżuni Eugenii Marlitt przez wydawnictwo Ethos z 2000 roku (wydawca pomylił ją z Zofią Bukowiecką, wprowadzając już na zawsze błąd do niezliczonych katalogów bibliotecznych). Nietrudno zauważyć, iż dzieła tych samych autorów spolszczali również Marceli Tarnowski czy Janina Zawisza-Krasucka, o których pisaliśmy wspólnie z Agnieszką Maruszewską z blogu Pokrewne dusze. Jakże mały, a jednak obszerny (i niekiedy nieprzenikniony!) jest świat tej popularnej w międzywojniu literatury...

Przyczynkiem do stworzenia tego wpisu było dla mnie mile zaskakujące natrafienie na postać pani Janiny w powieści-reportażu Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim zoo (tytuł oryginalny: The Zookeeper’s Wife. A War Story, 2007) autorstwa Amerykanki Diane Ackerman. Do sięgnięcia po ten tytuł zachęcił mnie film, który w minionym tygodniu wszedł u nas na ekrany kin. Okazało się, że ta poruszająca opowieść o działalności Jana i Antoniny Żabińskich, dyrektorostwa warszawskiego ogrodu zoologicznego, na rzecz ukrywania Żydów zbiegłych z warszawskiego getta oparta została na tej właśnie książce, przy okazji  filmu wznowionej. Pierwsze wydanie ukazało się już w 2009 roku w Świecie Książki, a autorką tłumaczenia jest Olga Zienkiewicz.

Plakat reklamujący w Polsce film Azyl (2017)

W rozdziale 28 natrafiłem na bardzo wyczerpujące relacje dotyczące pani Buchholtzowej, z których najistotniejsze wiadomości przytaczam poniżej dla zainteresowanych. W filmie w reżyserii Niki Caro postać pani Janiny wprawdzie nie zostaje przywołana (a szkoda!), jednak dzieło to z pewnością wypada mi polecić wszystkim zainteresowanym tematyką żydowską tudzież varsavianami, mimo pewnych kuriozów, które znawców i wielbicieli naszej stolicy mogą z pewnością zaskoczyć: film nakręcony został w całości w Pradze z udziałem czeskich aktorów i statystów (pojawia się w nim jedynie jedna polska aktorka, Magdalena Lamparska, i to w dość epizodycznej roli). Polecam również dzieło Diane Ackerman, która swoją erudycją i umiejętnością łączenia wielu – zdawałoby się niekiedy wręcz odrębnych – wątków stworzyła wspaniały pomnik wielkim i dość zapomnianym bohaterom ciężkich czasów okupacji.

„Na szczęście... wyszło na jaw, że nasza stara i wielka przyjaciółka... Janina Buchholtz (konspiracyjne nazwisko Bukolska), żona inżyniera – sama psycholog, tudzież literatka i tłumaczka, piękna postać >>człowieka o człowieczym sercu<< - należy do Rady Pomocy Żydom”. Podczas okupacji pracowała jako tłumaczka przysięgła u notariusza. „Kancelaria p. Janiny... na zewnątrz uchodziła za normalne, przykładne biuro tłumaczeń na niemiecki, biuro pisania wszelakich podań i próśb do niemieckich władz. Jak zwykle w takich biurach – były tu stoły i półki, szafy i szuflady po prostu zawalone stosami papierów i dokumentów”. Ten urzędniczy chaos maskował jednak prawdziwe życie kancelarii, która była „>>centralą żydowską<<”, gdzie zamawiano i wyrabiano >>aryjskie<< dokumenty, wyszukiwano bezpieczne mieszkania, rozdzielano pieniądze nadesłane przez organizacje pomocy. Tu, w biurze p. Janiny, ześrodkowywały się kontakty zakonspirowanych działaczy żydowskich, tędy szła korespondencja do Żydów w obozach lub w gettach innych miast. Tu łącznicy otrzymywali instrukcje i tu składali sprawozdania ze swoich podróży”. Wywoływało to spory ruch, ale Janina Buchholtz, tak jak Żabińscy, doprowadziła do perfekcji sztukę kamuflażu, w tym przypadku odstręczając szpicli chybotliwymi stosami zakurzonych akt. [...]

O swoich klientach pani Janina pisała, że: ”grunt powinien palić [im] się pod nogami”, a jednak funkcjonowali na powierzchni, by „pomagać współzagrożonym towarzyszom niedoli”. 

„Mam szczęśliwą rękę... Czaruję – mówiła pani Janina z dumnym uśmiechem, zawsze z uśmiechem, postukując zgiętym palcem pod stole – żeby nie uroczyć” – wspominała Rachela Auerbach.

Janina, „wysoka, dość tęga, starsza pani w czerni, wyglądająca jak przebrana przeorysza” chodziła w „jakimś dziwacznym kapelusiku podwiązanym woalem pod brodą z mufką uwiązaną na sznurku. Na dość długim nosie okulary, które osłaniały dobre i mądre oczy, pełne macierzyńskiego ciepła”. W relacjach ludzi, którzy ją znali, powtarzają się słowa o „niezwykłej dobroci pani Janiny”, która jawiła im się jako „wieczny obrońca nieszczęśliwych” – jak pisala Basia Temkin-Bermanowa.

Pani Janina zajmowała biuro przy ulicy Miodowej 24, zamieszkiwała zaś lokal nieopodal, przy Miodowej 11, jak przekazują relacje ocalonych, przytaczane również w Azylu. Razem z zaprzyjaźnioną bibliotekarką urzędowała również w okolicznej kawiarni, gdzie spotykały się z różnymi ludźmi, którzy mogli pomóc w ucieczce prześladowanym Żydom. Współpraca ze znaną tłumaczką była dla państwa Żabińskich wręcz bezcenna.

Okładka pierwszego wydania Azylu w Polsce (2009) wraz ze zdjęciem jego głównej bohaterki, Antoniny Żabińskiej

Fakt, iż Janina Buchholtzowa, sama pozostając po aryjskiej stronie (co teoretycznie wyklucza całkowicie jej możliwe żydowskie pochodzenie), dobrowolnie i honorowo zaangażowała się w sprawę niesienia pomocy Żydom (kamuflując ją pod postacią legalnej pracy tłumaczki – przekładała dzieła zarówno z niemieckiego, jak i angielskiego), świadczy bezspornie o jej zapatrywaniach filosemickich. Warto wspomnieć, że mają one swoje odzwierciedlenie również w jej tłumaczeniach, co jest niezwykle rzadkie w okresie międzywojennym (a co stanie się jeszcze bardziej widoczne przy próbie porównania różnych dziełek, nawet – albo zwłaszcza – tych przeznaczonych dla młodszego czytelnika). Podczas gdy Zofia Hartinghowa w swojej translacji Słowika irlandzkiego (o którym również wkrótce napiszę) ukrywa żydowskie pochodzenie jednej ze swych bohaterek za woalem ustalonych kodów bądź niedopowiedzeń, zaś w tłumaczeniach prozy L.M. Montgomery imiona bohaterów, które w Polsce kojarzyć by się mogły z żydowskim pochodzeniem (jak słynna Rachel Lynde, przechrzczona na Małgorzatę Linde, czy Hester Gray, która została Heleną), Buchholtzowa w Księżniczce wrzosów (Das Haideprinzeßchen, 1871, pierwsze wydanie polskie 1931) autorstwa Eugenii Marlitt otwarcie informuje czytelników o tym, iż babka tytułowej bohaterki była Żydówką, przez co w niej samej płynie również niechrześcijańska (w rozumieniu nacjonalistów: nieniemiecka, niearyjska) krew – a mowa jest o dziełkach dla dzieci pochodzących jeszcze z drugiej połowy XIX wieku, wydanych wkrótce po Zjednoczeniu Niemiec (zakończonym właśnie w 1871 roku). Otwartość i szczerość tłumaczki w czasach, kiedy opuszczanie niewygodnych dla wydawców (bądź tłumaczy czy też publiki) fragmentów tekstu lub też stosowanie różnej maści kamuflażu było stosowane na porządku dziennym świadczą bezsprzecznie o jej ogromnym profesjonalizmie i humanizmie, co pozwala wpisać jej nazwisko na listę najbardziej zasłużonych i najlepszych tłumaczy tamtego dziwnego niekiedy okresu w historii polskiej translatoryki.