Johanna Spyri

Z planem wpisów poświęconych autorce Heidi, słynnej i szeroko znanej powieści okresu dzieciństwa, nosiłem się już od dawna. Zwlekałem z tym jednak umyślnie – w tym roku bowiem udało mi się urzeczywistnić jeden z moich planów podróżniczych i odwiedzić przepiękną Szwajcarię; stąd też duża ilość materiałów związane z najsłynniejszą szwajcarską bohaterką i powieścią, jakie udało mi się zebrać.

Johanna Spyri

Zacznę więc od samej Johanny Spyri, z którą związane były liczne odwiedzone przez mnie miejsca w przepięknym Zurychu, gdzie pisarka spędziła większą część swego życia. Warto na początku wspomnieć, iż w ogólnodostępnych publikacjach znajdziemy jedynie lakoniczne informacje dotyczące życiorysu i twórczości tej ciekawej literatki – zdecydowanie najbardziej obfitującym w fakty tekstem będzie posłowie Izabelli Korsak, trzeciej polskiej tłumaczki Heidi (o tym szerzej w następnym wpisie),  zatytułowanym Hanni i Heidi a dołączonym do wydań owej translacji w wydawnictwach Editions Spotkania (1992) oraz Edytor (1994, 1996; w następnych latach [1998–2008] przekład Korsak ”przejął” Świat Książki). Zainteresowanych biografią Spyri odsyłam więc do tego wdzięcznego i z talentem napisanego szkicu, niewolnego jednak od pewnych błędów, które będę starał się w kolejnych wpisach sprostować.

Dom rodzinny w Hirzel, obecnie muzeum pisarki

Johanna Louise Heusser przyszła na świat w 1827 roku w miejscowości Hirzel w kantonie zuryskim; obecnie w jej domu rodzinnym – do którego po śmierci matki nie była w stanie wrócić, ze względu na ból, jaki wywoływały w niej promienne wspomnienia czasów dzieciństwa – znajduje się muzeum pisarki, czynne jedynie przez kilka godzin dziennie i to nie we wszystkie dni w tygodniu. Ze względu na skomplikowaną sytuację rodzinną w domu wychowywała się cała gromada dzieci, młodej Johannie – nazywaną ze szwajcarska Hanneli – nie obce były więc dnie spędzane na zabawach z kuzynami, które stały się stałym motywem jej twórczości oraz propagowaną w niej metodą wychowawczą. Dom autorki przejawiał silne tendencje antyfrancuskie za sprawą wojen napoleońskich, które nie pozostawiły Szwajcarów w tym ciężkim okresie historycznym neutralnymi. Kształcona była na pensji w miejscowości zdrojowej Yverdon-les-Bains oraz w Zurychu, skąd również pochodził jej przyszły mąż – Johann Bernhard Spyri, przystojny adwokat poznany poprzez starszego brata Johanny, przyszłego chirurga. W momencie zawarcia małżeństwa w roku 1852 roku przyszła pisarka miała 25 lat, co uważane było w ówczesnej Szwajcarii za wiek dość późny na zamążpójście – biografowie pisarki domniemają, iż był to związek raczej z rozsądku niż z miłości, a pisarka miała jakoby przeżyć silny zawód miłosny w młodszym wieku z namiętnym poetą Heinrichem Leutholdem. Dodać należy, iż pod koniec życia Spyri zatroszczyła się o zniszczenie wszelkich po niej pamiątek w postaci zapisków, dzienników a nawet listów – prosiła swych ówczesnych znajomych, aby całą jej korespondencję nie tyle zniszczyli, ile jej we własne ręce zwrócili; nabyta w protestanckim domu kalwińska skromność niwelowała w niej wszelkie zapędy do sławy i tworzenia o sobie legendy zarówno za życia jak i po śmierci.

Po lewej: Heinrich Leuthold, poeta, domniemana nieszczęśliwa młodzieńcza miłość pisarki; po prawej: małżeństwo Spyri w 1852.

Pierwsze opowiadanie wydała Spyri w roku 1871 w Bremie, gdzie była zachęcana przez zaprzyjaźnionego z matką Johanny pastora do twórczości pisarskiej; nosiło ono tytuł Ein Blatt auf Vrony’s Grab (Listek na grobie Vrony) i opatrzone było skromnie inicjałem J.S. Po sukcesie tej moralizatorskiej historii o żonie alkoholika Spyri wydała w niemieckiej prasie kolejne podobnie konwencjonalne dziełka.

Na swój największy sukces musiała poczekać jeszcze osiem lat. Zamieszkawszy w Zurychu Spyri w latach 70-tych została członkinią komisji nadzorującej żeńskie szkoły oraz angażowała się w życie kulturalne miasta – uczestniczyła w spotkaniach salonów literackich, gdzie zapoznała już wcześniej – za sprawą męża, paradoksalnie nastawionego wrogo wobec reform na rzecz praw kobiet – m.in. Richarda Wagnera (szukającego w Zurychu wytchnienia po Wiośnie Ludów w 1848 roku) czy Gottfrieda Kellera, najsłynniejszego szwajcarskiego prozaika XIX wieku (reprezentującego nurt prowincjonalnego realizmu, autora m.in. Zielonego Henryka [Der grüne Heinrich, 1854–1855]). Spyri zaczęła wydawać swoje powieści w 1878 roku anonimowo – podpisywała się z początku jako „autorka Ein Blatt auf Vrony’s Grab”, swojego pierwszego opowiadania – w niemieckim wydawnictwie F.A. Perthesa, w mieście Gotha w Turyngii. Już na okładce swego pierwszego zbioru opowiadań dla dzieci - Heimathlos (Bez ojczyzny) - znalazło się hasło „Eine Geschichte für Kinder und auch für Solche, welche die Kinder lieb haben” (Historia dla dzieci lub takich, którzy dzieci kochają), które pojawiła się na większości powieści Spyri wydanych w tym wydawnictwie. Spyri jest autorką 31 powieści, 27 tomów opowiadań oraz 4 broszur, w sumie 48 opowieści.

Heidi, znana obecnie na świecie jako powieść w jednym tomie, początkowo składała się z dwóch napisanych i wydanych kolejno części. Przed Bożym Narodzeniem roku 1879 wychodzi pierwsza część zatytułowana Heidis Lehr- und Wanderjahre (Lata nauki i wędrówki Heidi); niecałe dwa lata później, w 1881 roku, ukazuje się jej kontynuacja - Heidi kann brauchen was es gelernt hat (Heidi robi użytek z tego, co się nauczyło [dosłownie – gdyż zaimek rodzaju nijakiego „es” wskazuje na rzeczownik „das Mädchen”, oznaczający dziewczynkę, który w niemczyźnie jest rodzaju nijakiego – jak w polszczyźnie wyraz „dziewczę”]). Pierwszy tytuł w sposób oczywisty nawiązuje do monumentalnej dwutomowej powieści Johanna Wolfganga von Goethego, Wilhelm Meisters Lehr- und Wanderjahre (Lata nauki i wędrówki Wilhelma Meistra, 1795–1796/1821]) i jest dla niego swoistym hołdem szwajcarskiej autorki.

Powieść rozsławiła pisarkę w bardzo krótkim czasie i została przetłumaczona – do obecnej chwili – na ponad 50 języków. Spyri jest ponadto autorką innych powieści, które również były tłumaczone na język polski (Prawdziwa przyjaźń [Ein Landaufenthalt von Onkel Titus, 1882], Kornelli aka. Kornelia; Cornelli wird erzogen, 1890] czy Stare zamczysko [Schloss Wilderstein, 1892]; ukazały się one w okresie międzywojennym oraz podczas II wojny światowej, z czego dwie ostatnie zostały wznowione po 1989 roku).

Mimo wszechobecnego w jej dziełkach optymizmu życie Johanny w okresie dojrzałym nie było szczęśliwe – przeżyła swoich bliskich, męża i syna – Bernharda Diethelma – o 17 lat; słabowity jedynak, z którym ciąża okupiona została przez Johannę długą depresją, objawiający talenty zarówno muzyczne jak i prawnicze, zmarł w lutym 1884 roku na zapalenie płuc, małżonek zaś podążył za nim tego samego roku w grudniu. Przyjemnościami, na które w schyłkowej dobie życia pozwalała sobie pisarka, były podróże – liczne, aczkolwiek niedalekie; była częstym gościem w Montreaux w kanonie Vaud nad jeziorem genewskim, poza tym wypuszczała się do sąsiednich Niemiec, Austrii oraz Włoch.

Widok Zurychu w 1863 roku

Podczas studiów pisarka zamieszkała w południowo-wschodniej części Zurychu w okolicach Hirschengraben – „wału jeleni”; zamieszkiwane tam przez nią domy, również we wczesnym okresie jej małżeństwa (były kolejno przez nie wykupywane) pod adresami Hirschengraben 10 oraz Hirschengraben 6 obecnie już nie istnieją – na ich miejscu wzniesiony został na początku XX wieku budynek zuryskiego Kunsthaus, największego szwajcarskiego muzeum sztuki (otwartego w 1910 roku);  również pierwsze mieszkanie małżeństwa przy Stadelhoferstrasse 22 nie zachowało się. W 1868, kiedy Johann Bernhard Spyri został mianowany pisarzem miejskim, cała rodzina zamieszkała w ratuszu, zaś w 1885, rok po śmierci męża, Johanna zamieszkała w budynku przy Bahnhofstrasse 48 – obecnie znajdującym się przy głównej arterii handlowej szwajcarskiej metropolii. Na domu nie widnieje jednak żadna informująca o tym fakcie tabliczka, może dlatego, że Spyri zamieszkiwała go jedynie przez rok.

Budynek przy Bahnhofstrasse 48, w którym Spyri mieszkała jedynie rok po śmierci syna i męża

Ostatecznie Johanna Spyri zamieszkała w domu przy Zeltweg 9, zachowanym do dziś, na którym znajduje się pamiątkowa tabliczka; tutaj również, w 1901 roku, w wieku 74 lat zmarła.

Mieszkanie przy Zeltweg 9, ostatni dom pisarki

Spyri została pochowana na cmentarzu Sihlfeld, gdzie do dnia dzisiejszego jej grób – znajdujący się w otoczeniu zasłużonych, m.in. wspomnianego Gottfrieda Kellera – odwiedzany jest przez miłośników „dziewczęcia z gór”.

Grób pisarki na cmentarzu Sihlfeld w Zurychu