The Lamplighter / Maria Susanna Cummins

Kiedy myślę o losach powieści The Lamplighter autorstwa Marii Susanny Cummins, łacińskie powiedzenie habent sua fata libelli wydaje mi się wyjątkowo prawdziwe.  W tym konkretnym przypadku te książkowe losy są zapewne ciekawsze niż sama powieść.

W czasach, gdy literatura amerykańska była nie tyle w powijakach co w okresie wczesnego dzieciństwa, w roku 1854 Maria Susanna Cummins, dwudziestosiedmioletnia pisarka urodzona w Salem w stanie Massachusetts, stała się sławna dosłownie z dnia na dzień. Po wielkich sukcesach westernów autorstwa Jamesa Fennimora Coopera, którymi zaczytywało się pokolenie wielkich romantyków, w tym również Adam Mickiewicz, żadne inne dzieła z etykietką „made in New England” tudzież „made in USA” nie uzyskały takiego rozgłosu. A kto dziś czyta Marię Susannę Cummins? Nikt. Nawet studenci literatury amerykańskiej są skutecznie zniechęcani do sięgania po jej twórczość.

     

O czym więc jest The Lamplighter? I dlaczego, mimo całej swej staroświeckiej kuriozalności, jest dla mnie ważny?

Opisana w powieści historia Gertrudy (zwanej Gerty), rozgrywająca się na przestrzeni kilku lat, mogłaby być postrzegana jako pierwsza tego typu opowieść skierowana dla młodzieży. W momencie publikacji jednak tym sentymentalnym wyciskaczem łez zaczytywali się przede wszystkim dorośli. Gertruda jest sierotą, która nie wie nic o swoim pochodzeniu, wykorzystywana jest jako pomoc domowa przez swą straszną Nan (czy przychodzi wam na myśl Kozeta z Nędzników Wiktora Hugo? The Lamplighter ukazał się 12 lat przed monumentalnym dziełem Francuza). A więc mamy do czynienia z jedną z wielu wersji baśni o Kopciuszku, dla którego wszystko  zmienia się w momencie, kiedy w wyniku nieszczęśliwych wypadków Gerty ucieka od strasznej opiekunki i zostaje przygarnięta przez starego Truemana Flinta, miejscowego latarnika (w pewnym miejscu książki dowiadujemy się, że akcja powieści osadzona jest w Stanach, w Bostonie). W jego skromnym mieszkaniu zaczyna się dla Gerty nowe życie – poznaje ona życzliwych sąsiadów, a podczas ciężkiej choroby roztacza nad nią swą opiekę lokalny anioł - niewidoma dziedziczka fortuny, Emilia. Dojrzewając, Gerta rozpozna w synu sąsiadów miłość swego życia, a w tajemniczym jegomościu podróżującym na statku w górę rzeki do Saratogi – własnego ojca. Dowie się o swoim dziedzictwie i pozna niezwykłe okoliczności, które doprowadziły do jej późniejszego położenia. Więcej szczegółów zdradzić już nie mogę; jeśli macie ochotę, sięgnijcie po powieść.

Nathaniel Hawthorne, autor m. in. Szkarłatnej litery (The Scarlet Letter, 1850), rówieśnik Cummins, wyrzekał publicznie na głupie, łzawe powieścidła, które podbijały serca ówczesnej amerykańskiej publiczności, w wyniku czego wydawane były w ogromnych nakładach. Miał na myśli przede wszystkim powieść The Lamplighter oraz Chatę Wuja Toma (Uncle Tom’s Cabin, 1851) innej wielkiej pisarki pochodzącej z Salem, Harriet Beecher Stowe. Sukcesy wydawnicze obu pozycji były w sentymentalnych latach 50-tych XIX wieku ewenementem również na skalę światową, zawitały także do Europy (w Anglii powieść Cummins cieszyła się ogromną popularnością). Tłumaczenia nie kazały długo na siebie czekać, polski przekład, zatytułowany Latarnik z Bostonu (autorstwa Seweryny Duchińskiej) wyszedł w roku 1860, sześć lat po premierze książki w Stanach.

Strona tytułowa pierwszego wydania polskiego powieści z 1860 roku (tom I; źródła: Polona)

Tłumaczka, sama będąca w swoich czasach prominentną poetką i kobietą pióra, poprzedziła swoje tłumaczenie obszernym wstępem, w którym - jak to było w zwyczaju w epoce - tłumaczy, dlaczego postanowiła dokonać przekładu i opublikować powieść Marii Susanny Cummins. Ze względu na ograniczoną dostępność tego (ciekawego) tekstu zamieszczam go poniżej dla zaciekawionych. Warto wrócić uwagę na egzaltację tłumaczki, kiedy pisze ona o ideach przyświęcających małej Gertie.

PRZYPISANIE HANNIE Z MAGNUSZEWSKICH WOJCICKIEJ

Mówiłyśmy z sobą nieraz — jak smutna rzecz, że powieści nasze coraz bardziej stają się odbiciem samej prawie ujemnej strony społecznego życia, jak gdyby życiu zabrakło kiedy barw pięknych i czystych, jak żeby rozrzucone po Bożym świecie tu i owdzie światła, nie równoważyły, a nawet nie przeważały o wiele barw ciemnych i mrocznych. Wszakże jedna cicha cnota, jedna gorąca modlitwa, więcej odkupi zbrodni, i więcej dusz pociągnie ku Niebu, aniżeli jeden występek przysposobi zwolenników szatanowi; ztąd też, jeden obraz cnoty i miłości, skreślony z namaszczeniem i wiarą, więcej sprawi dobrego, więcej uświęci ludzi, niżeliby ukazanie im ohydnych brudów, nagromadzonych ze wszystkich śmietników społecznych zraziło ich ku złemu. — Dlaczego więc powieścio-pisarze dzisiejsi zamiast stawiać nam przed oczy ideał piękna i prawdy, zamiast pociągać nas siłą twórczego słowa, do ukochania tego Boskiego piętna w człowieku, prześcigają się wzajemnie w odmalowaniu złego, które nurtuje i podkopuje społeczeństwo? Dlaczego zamiast orzeźwić spragnione piersi nasze czarą zdrowego i krzepiącego napoju, podają nam czarę trucizny, która ma mieć niby uzdrawiająca siłę, ale która niestety, zanim podźwignie jednę dzielnie uorganizowaną jednostkę, zabije tysiące słabych! dlaczego zamiast podawać nam prawdę w lmi Chrystusa , z miło-ścią i namaszczeniem, podają nam ją z szyderstwem i pychą? Ważne to są pytania, na które trudno pobieżnie odpowiedzieć. Łatwiej zapewne burzyć niż odbudować, katwiej obalać niż podnosić, łatwiej szydzić niż miłować. Łatwiej przyzwyczaiwszy wzrok do ciemności, ścieśnioną źrenicą anatomizować złe społeczne, rozbierać pojedynczo wszelkie odcienia brudu i kłamstwa ciążacego światu, aniżeli spojrzeć w słoneczne prawdy oblicze i wskazać ludziom przez siedmiobarwny pryzmat, jasność z niebios spływającą harmonijnie na świat Boży.

Tak podniosłe zadanie spełniła jednak kobieta Amerykanka — panna Kumming. Wysnuła ona z wyobraźni czerstwej, wykarmionej tchnieniem dziewiczych lasów jej ojczyzny, piękny obraz zawarty w ramach społecznego życia. Głęboka znajomość ludzi odznacza tę pracę i wielką jej nadaje wartość, a miłość z jaką autorka dopatruje wszędzie pięknej strony człowieka, z jaką odkrywa ciche cnoty kryjące się nawet w głębi serc napozór skażonych, jednają jej cześć i szczere współczucie. Umie ona po mistrzowsku kreślić walko toczącą się w głębi ludzkiej piersi, urnie wskazywać wszelkie stopnie, po których duch ludzki pcha się uporczywie w górę przez bóle, cierpienia i krzyże, nęcony blaskiem prawdy; aż oświecony zwolna, wsparty łaską, ogarniony jej Boską mocą, powstaje nakoniec zwycięzko z prochu ziemi i na skrzydłach ofiary wzlata ku niebu, zkąd mu przyświeca wiekuiste światło prawdy i miłości.

Postanowiłam przełożyć tę powieść, chcąc ukazać, choć w słabem odbiciu polskiem czytelnikowi, piękne barwy tego zamorskiego kwiatu. — Uczyniłam to zwłaszcza, pragnąc przysłużyć się matkom rodzin, które zrażone tylu powieściami szkodliwie działającemi na wiek młodociany, przez zbyt wczesne oswajanie myśli z brudami życia, nie śmieją podać w rękę córek, książki lub gazety, z obawy, aby gorzkie a jadowite lekarstwo zawarte wpowieści, nie rozwinęło w niewinnych sercach zarodu złego, a zatem nie wpłynęło zgubnie na przyszłość młodego pokolenia.

Daj więc to dziełko bez obawy córkom twoim, niech uroczy, a poważny obraz miłości rozraduje i ugodzi ich serce — niech obraz walki i cnoty wskaże im całą piękność ofiary i zwycięztwa nad sobą — niech oko ich z mglistego widnokręgu ziemskich marzeń, idąc w kierunku wskazanym zdrowo w powieści — dostrzeże wysoko w górze, owe dobroczynne światło, które nigdy nie gaśnie.

Przyjmij to przypisanie jako dowód szczerej przyjaźni.

Seweryna z Żochowskich Pruszakowa

Warszawa, 14 Listopada 1855.

Pochlebne zdanie na temat powieści wyraził sam Franciszek Salezy Dmochowski, redaktor "Kroniki Wiadomości Krajowych i Zagranicznych"; w swym raporcie prasowym przedrukował wstęp tłumaczki - Seweryny Duchińskiej - i opatrzył krótkim komentarzem:

"Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych". 1859, № 16 (27 lipca) (Drugie Półrocze)

Również w "Kurjerze(!) Warszawskim" ukazała się wzmianka o publikacji książki, wychwalającej również "stronę moralną" powieści.

"Kurjer(!) Warszawski". R.39, nr 159 (18 czerwca 1859) + dod.

Dalsze dzieje The Lamplighter są równie fascynujące. Jeszcze w latach międzywojennych ukazało się wznowienie tytułu w nowym tłumaczeniu Janiny Buchholtzowej jako Latarnik. W tym tłumaczeniu powieść wyszła jednak w olbrzymim skrócie (około pięćdziesięciu procent tekstu pierwotnego - nie wiem, czy Buchholtzowa tłumaczyła już niepełną wersję, czy też polski wydawca dokonał koniecznych skrótów).

Strony tytułowe, rewers oraz ilustracje anonimowego artysty w polskim wydaniu międzywojennym (Księgarnia J. Przeworskiego, 1932); anachroniczne potraktowanie postaci i ich strojów było stałą praktyką tego wydawnictwa, co służyło "odświeżaniu" starszych już tekstów

W okresie komunizmu powieść nie została wznowiona – mogły na to wpłynąć liczne inklinacje religijne, obecne praktycznie na każdej stronie (Emilia chce wychować Gertrudę przede wszystkim na dobrą chrześcijankę, naucza ją, że za wszystko winna dziękować Bogu itd.) Symbolika światła – jako boskiej opatrzności – zawarta jest już w samym tytule; to Trueman Flint zapala dla Gerty światło nadziei w postaci ulicznych latarni, a kiedy dziewczynka musi zasypiać samotna w ciemnym pokoju, pociesza ją widok gwiazd – latarenek Boga. Dopiero więc w roku 1993 powieść doczekała się kolejnego wznowienia przez gdańskie wydawnictwo Novus Orbis – w tłumaczeniu Buchholtzowej z lat 30-tych, jednak pod nowym tytułem, Tajemnica Gerty. Tytuł Latarnik zarezerwowany już został dla noweli Henryka Sienkiewicza (1881) i wśród młodych czytelników popadł w wieczną niełaskę jako obowiązkowa lektura szkolna…

Po prawej: okładka jedynego powojennego wznowienia powieści pod zmienionym tytułem (1993, wydawnictwo Novus Orbis)

Portrety urodziwej autorki, Marii Susanny Cummins

Gertruda jako dorosła panna reprezentuje wszystko to, co przedwcześnie zmarła autorka-moralizatorka, Maria Susanna Cummins. Z zachowanego portretu autorki cały czas bije jej (nie tylko moralne) piękno. Droga Mario Susanno Cummins! Miałaś tylko 39 lat, kiedy odeszłaś z tego świata. Dałaś mu jednak bardzo dużo, i mam nadzieję, że nie przejmowałaś się zbytnio zjadliwą krytyką swych kolegów literatów. Bowiem przed Louisą May Alcott, przed Susan Coolidge, przed Kate Douglas Wiggin, przed Frances Hodgson Burnett i w końcu przed samą Lucy Maud Montgomery byłaś ty, przepiękna Mario Susanno, która wierzyłaś nieugięcie w zwyciężające na tym świecie dobro i niosłaś tę mądrość w swoich powieściach.